Diccionario

DICCIONARIO MIXE

ZONA MEDIA

A

Aanykëpajkm=Totontepec Villla de Morelos

Aats=bejuco

Aaw=boca

Ajty=hermano mayor del hombre

Akujk=en medio

Apënuuky=cachete, mejilla

atääm=labios

Ay=hermano mayor de la mujer

Ayuk=Palaba, boca de la selva, del bosque, de la altura; mixe, idioma mixe

Ayukës=Soy de la boca de la selva, soy mixe, soy de la sierra mixe

Ä

Äämy/remontado

Ääk/partir, abrir, separar

Ääts/poner la estaca, sembrar por estaca

Äämyë/hace rato

E

Ets=y

Eexy/cangrejo

Eemy/vena, duro

Ë

Ëëts’ajtëm=nosotros en forma inclusiva

Ëëts=nosotros en forma exclusivo

Ëjts=yo

Ëjtsë=yo en forma de pregunta

Ënä’ämën=ordenanza, ley, mandamiento

Ëna’këty=jóvenes, muchachos

Ëpa’tkë’p=zona baja, lugar bajo

Ëyap=compadre

I

Ijty=auxiliar de tiempo pasado

Ijty=auxiliar del tiempo pasado lejano

Ijxtëm=como de, tal como

Ixkatsm=Jaltepec de Candoyoc

Ixpëjkpë=estudian

Ixpëjkpëtëjk=estudiantes, alumnos, discípulos, aprendientes, instruidos

Ixpëjktakn=lugar para estudiar, escuela, una mesa para estudiar

ixpo’kx=talón

J

Jä’ä=eso, esa, el, ella

Jä’äs=digo de eso, digo de esa, digo de ella, digo de él

Ja’axp=el, ella trae leña; el, ella soba

Ja’axy=leña

Ja’ay=gente, persona

ja=la, el, las, los

Jää=hay aquí en primera persona

Jaaytyakn=lugar para escribir que puede ser un pizarrón, una mesa

Jam=hay allá en primera persona

Jamës=yo allá

Jämy=tío

Jëëky=prójimo, compañero, semejante

Jëën=fuego

Jëënkëjxm= sobre el fogón, sobre el fuego (lejano)

Jëënkëjxy=sobre el fogón, sobre el fuego (cercano)

Jëjp=nariz, punta

Jëkäm=lejos

Jëtyu’u=venado

Jëtyu’ujë=venado en pregunta

Jëy=cuñado

Jëyujk=animal, salvaje

Jin=arena

Jookyëpajkm=Asunción Cacalotepec

Jopy=mañana, mañana en la mañana

Jotkujk=contento, feliz, alegre

Jyä’ä=suyo, suya, de él o de ella

Jyä’äty=suyos, suyas, de ellos o de ellas

Jyä’äxëty=sus leñas

Jyääpy=él o ella escribe, anota, apunta

Jyäty=sucede

K

Ka’ap=no

Ka’apës=yo no

Ka’awkë=mamey en pregunta

Kaa=felino

Kaajë=felino en pregunta

Kääky=tortilla

Kääkymyots=servilleta para envolver tortilla

Kaaypyäjn=lugar de comer, una mesa, un comedor, un restaurante

Kaaypyäjnën=en el lugar de comer, en una mesa, en un comedor

Kaaytyakn=un lugar de comer con mucha frecuencia

Kajpn=pueblo

Kajpnën=al pueblo

Kamjotm=en el pueblo

Käpy=cuñada

Katy=canasta, costilla, pecho

Kë’ë=mano

Kë’ëkox=codo del brazo

Kë’ëpoonty=antebrazo

Kë’ëwa’axy=dedos de las manos

Këjxm=alto, arriba, encima, sobre

Kënkë’ëm=San Juan Juquila

Kënkë’ëmëtë=de San Juan Juquila

Këpajk=cabeza

Këpety’ajtën=inteligencia

Kepy=árbol

Kepyë=árbol en forma de pregunta

Kepyën=al árbol

Kepykyijxy=sobre el árbol

Këtsey=pollo

Këx’oox=Pon el pasto, ropa, cobija, ramas, maleza sobre algo

Këxkap=Pon el palo, tubo o algo alargado sobre algo

Këxkon=Pon una canica, naranja, borrador, piedra sobre algo

Këxnap=patear sobre algo

Këxnuuk =Pon la arena, harina, grano sobre algo

Këxtsum=amarra sobre algo

Këxwëj=avienta sobre algo

Këxwits=pon la mochila, cubeta, o algo con tira sobre algo

Këxwook=Pon el grano, arena, maíz, frijol sobre algo

Këxya’ap=extiende sobre

Ko’on=tomate

Ko=cuando

Kootsëko’om=San Juan Cotzocón

Kopk/cerro=

Kopkë=cerro en forma de pregunta

Kopkën=al cerro

Kopkkëjxm=sobre el cerro

Kos=cuando yo

Kox=rodilla de los brazos o de las piernas

Ku’ajty=hermanastro mayor del hombre

Ku’ay=hermanastra mayor de la mujer

Ku’uty=hermanastro menor, hermanastra menor

Kujup=sombrero

Kumoontëjk=casa del pueblo

Kumoontëjkën=a la casa del pueblo

Kuna’tsm=San Miguel Quetzaltepec

Kutaak=madrastra

Kuteety=padrastro

Kutym=aguacate

Kweepiip =pisca café

Kyajpn=su pueblo

Kyäjpxypy =lo habla

Kyam=su campo

Kyamën=a su campo

Kyë’ëk=su guarache, su zapato, su tennis, su chancla

Kye’py=lo corta con tijera, lo come algo tostado

Kyëëwnë=se cosió

Kyëpety=cumbre, llegó arriba

Kyox=su rodilla de brazo o de las piernas

M

M’ajty=tu hermano mayor (del hombre)

M’aukën=tu vaso, tu jícara, tu bule, tu copa

M’ëxëëkwit=tu ropa sucia

M’ixpëjkpy=estudias

M’ixpëjktakn=tu lugar de estudio, tu escuela

M’ixpëjktaknëty=sus lugares de estudio, sus escuelas

M’ixpëjktëp=estudian

M’u’unk=tu hijo, tu retoño

M’uty=tu hermano menor, tu hermana menor

M’uuky=tu bebida, tu agua, tu café

Ma=dónde, donde

Maapäjnën=al lugar de dormir

Maatakn=lugar para dormir

Majk=diez

Majktaxk=cuatro

Mäjtsk=dos

Mas=donde yo

Mats=agárralo

May=mucho, bastante

Mayajtën=favor

Më’ëky=tamal

Meenywyä’kxy=monedas, cambio, dinero en monedas

Mëët=con

Mëëy= zacate

Mëëykyëjxm=Santiago Zacatepec

Mëj=grande

Mëjnëë=río

Mëjnëëjë=río en forma de pregunta

Mëjnëëjën=por donde está el río

Mëjtu’ts=mëjtu’ts

Mëjyujk’amëtë=de Chuxnaban

Mëjyuk’am=Chuxnaban

Mëk=fuerte

Mëkä’äx=hermano de la misma sangre

Mëkoxk=cinco

Mëkp=hace tamal

Mëku’uk=amigo, hermano, prójimo, semejanza

Mëku’ukëty=amigos, hermanos, prójimos, semejanzas,

Mëmin=tráelo contigo

Mëtëypyë=lo correcto, lo verdadero, lo cierto

Mëtyäät=machete

Mëyuk’amëtë=gente o persona de Chuxnaban

Miinp=viene

Miitsëty=ustedes

Miitsëtyë=ustedes en pregunta

Mijts=tú, usted

Mijtsë=tú, usted en pregunta

Min=vente

Mjä’ä=tuyo

Mjä’äty=de ustedes

Mja’axy=tu leña

Mjämy=tu tío

Mkääky=tu tortilla

Mkajpn=tu pueblo, tu ciudad,

Mkajpnën=por, en, hacia tu pueblo

Mkam=tu campo

Mkamën=por, en, hacia tu campo

Mkay=comiste, comes, donde comes, ya comiste

Mkow=tu guitarra, tu violín, tu instrumento de cuerda

Mmëët’ajtëp=ustedes tienen

Mmëët=tú tienes, tienes

Mminy=viniste, vienes

Mnëëx=tu hija

Mo’onts=lodo

Mok=maíz

Mokpajk=grano de maíz

Mox=estómago, panza

Mtaak=tu mamá, tu madre

Mteety=tu papá, tu padre

Mtëjk=tu casa

Mtëjkën=por donde tu casa, por tu casa

Mtëjkëty=la casa de ustedes, sus casas

Mtojkxy=tu comida

Mtsë’ë=tu hermana mayor

Mtsojkmaank=tu sobrina

Mtu’ts=tu olla, tu jarra

Mtukjajtëp=ustedes pueden, ustedes saben hacer, ustedes pueden hacer

Mtukjajtypy=tú sabes, tú puedes, tú puedes hacer

Munytsya’am=San Lucas Camotlán

Mutsk=pequeño, chico

Muuty=adobe

Muutyën=como el adobe, donde está el adobe

Mwit=tu ropa

Mxuumy=tu bolsa, tu mochila, tu riate, tu red

Myaank=tu mamá, tu madre

Myaj’ixpëkëty=cuando des clases, cuando enseñes, cuando instruyas

Myajtijtë=a ustedes se les dice, se les llama, se les nombra

Myajtijy=a ti te dicen, te llaman, te nombran

Myëët’ajtëp=ellos tienen

Myëët=él tiene

N

N’ixpëjkëm=aprendemos, estudiamos

N’ixpëjkpy=aprendo, estudio

N’ixpëjktakn=mi lugar de estudio, mi lugar de aprendizaje

N’ixpëjktaknëty=nuestro lugar de estudio, nuestro lugar de aprendizaje

N’ixpëjktëp=estudiamos en forma exclusiva

N’ixpëky=yo aprendo, yo estudio

N’ixpëkyës=yo aprendo, yo estudio

N’utyës=mi hermano menor, mi hermana menor, mi sobrinita, mi sobrinito

Najxtakn=lugar donde pasar

Nanë=mamá

Nanwelë=abuela

Nas’ooxë=poner al piso la roba, la maleza

Nasjëpipë= poner al piso un mecate, algo alargado y maleable

Naska’atsë=poner al piso una piedra, una naranja, algo que cabe en la mano

Naskapë=poner al piso algo alargado y duro o consistente como un tronco

Naskonë=poner al piso con cuidado al tamaño de una piedra, una naranja

Nasmënänë=poner al piso algo grande que se trae abrazado como un canasto

Nastsäänë=poner al piso algo que se trae abrazado como a un bebé

Naswëjë=poner al piso o tirar algo en forma de granos o arena

Naswitsë=poner al piso o tirar al piso algo que tiene asa u oreja como una cubeta

Nax=pásale

Nëë=agua, aguado

Nëëjë=agua en forma de pregunta

Nëëyujk=pez, animales del agua

Nëjäp=quítale de encima raspando

Nëjkx=vete, ve

Nëkap=bájale algo alargado

Nëkon=bájale algo redondo y que cabe en la mano

Nentu’un=también, igual,

Nëpëk=bájale algo como maleable

Nëwits=bájale algo que tiene asa

Nëwook=bájale algo en forma de grano o polvo

Nëwoon=bájale algo alargado como el mecate o bejuco

Ni’ixpëkë=apréndelo

Ni’oox=amontónalo, algo como la maleza o la ropa

Nik=fresco

Nimin=vente o ven por él o ella

Nimots=cubierto, capa, chamarra

Ninëjkx=ve por ellos, vete por ellos

Nitä’äky=cubierto de tejido

Nita’ats=cubierto de plástico

Niwaap=poner cosas sobre otras

Niwits=cubrir con ropa

Niwitsë=poner en el piso algo para poner algo encima

Njä’ä’ajtëm=nuestros, nuestras, en forma inclusiva

Njä’ä=mío, mía

Njä’äty=nuestro en forma exclusiva

Nkajpn=mi pueblo

Nkajpnën=donde está mi pueblo, en mi pueblo

Nkukajpnëty=yo soy del pueblo

Nmëët’ajtëm=tenemos en forma inclusiva

Nmëët’ajtëmë=lo que tenemos en forma inclusiva

Nmëët’ajtëpës=tenemos en forma exclusiva

Nmëët’attë=tenemos en forma inmediata

Nmëëtë=tengo en forma de pregunta

Nmëëtës=lo tengo, solo para afirmar

Nmëëtëty= lo tengo, para afirmar o negar

Nminy=vengo

Nnanwelë=mi abuela

Noky=papel, carta, libro, hoja

Ntaak=mi madre dentro de la oración

Ntaakës=mi madre

Nteety=mi padre dentro de la oración

Nteetyës=mi padre

Ntëjk’ajtëm=nuestra casa, en forma exclusiva

Ntëjk=mi casa dentro de la oración

Ntëjkëty=nuestra casa, en forma exclusiva

Ntsojkmaank=sobrino

Ntsojknëëx=sobrina

Ntukjajtëp=nosotros sabemos hacer

Ntukjajtypy=yo sé hacer,

Nyaj’ixpëkëty=yo enseño (conjugado en diferentes tiempos)

Nyaj’ixpëktëty=nosotros enseñamos (conjugado en diferentes tiempos)

Nyajtijëm=nos llaman, nos nombran, nos consideran

Nyajtijy=me llaman, me consideran

Nyëëx=su hija de él o ella

Nyi’ipëty=cuando siembra

O

Ojy=cuñada de la mujer

Ok’u’unk=nietos

Okmaank=nieto

Oknëëx=nieta

Oy=bien, bueno, sí

P

Pa’ix=mira desde atrás

Paantëjkëpajkm=San Juan Metaltepec

Pajëtut=arrastrar

Pajk=hueso

Paka’am=Tlacolula de Matamoros, Oaxaca.

Pakë’ë=llevar algo extendido como el comal o el sombrero

Pamintë=vengan detrás de

Panaxtë=pasen detrás de

Panëjkx=ve detrás de

Papoopyë=corredor detrás de

Patun=trabajar, hacer como el que va adelante

Pawits=llevar algo con extremidad

Pawoontë=jalar detrás

Payo’oy=camina detrás

Payo’oytyë=caminen detrás

Pën=quién

Pëyë’ktank=lugar para correr

Pi’k=chiquito, menor, niño

Piikë=balón, pelota, bolita

Pijtsp=cose el nixtamal

Pik=redondo, círculo

Piktëjkë=casa redonda en pregunta

Pitsy=nixtamal

Po’kx=descansa

Po’tn=borrador, algo para borrar

Pok=recipiente como jicapestle o de plástico para poner la tortilla

Pots’am=San Isidro Huayapam

Potsyën=muro, pared (dentro de un contexto)

Potsykyijxy=sobre el muro, sobre la pared

Pox=guayaba

Pu’uyën=tablón, tronco, banco, asiento (dentro del contexto)

Pujxmatëkam=San Juan Guichicovi

Pujxmkëjxm=Santo Domingo Tepuxtepec

Putsk=ombligo

Pyoonty=su músculo

Pyotsëty=su pared

T

T’ixpëktë=ellos estudian, ellos aprenden

T’ixpëky=él o ella aprende, él o ella estudia

Tää=hay del verbo haber, la existencia de algo cerca

Taakmë’t=suegra

Tääpë=ese, esa, aquel, aquella

Tam=hay del verbo haber, la existencia de algo lejano

Tamës=hay, la existencia de algo mío lejano

Tap=hay, la existencia de algo dentro de

Tatsk=oreja

Tatwelë=abuelo

Të’ëts=seco

Tëë=ya, auxiliar del pasado cercano

Teety=padre

Teetymë’t=suegro

Tëëypyäjnën=tendedero

Tëjk=casa

Tëjkkëjxm=encima de la casa, sobre la casa

Tejpxy=mecate

Tëkëëk=tres

Tëkoty=dentro de la casa

Teky=pie

Tëts=diente

Texy=plato

Texykyë’ëm=San Pedro Ocotepec

Texykyë’ëmëtë=alguien de San Pedro Ocotepec

Tëy’ajtën=verdad, derecho, mandamiento, consejo

Tii=qué

Tiijaty=qué más

Tiis=yo qué

Tiknë’ëm=Tamazulapam

Tikyo’om=San Pedro y San Pablo Ayutla mixe

Tmëët’attë=ellos tienen

Tmëëtëty=él, ella tiene

To’oky=petate

To’okyën=petate en algún contexto

Tojkx=comida en caldo

Tsa’am’aay=hoja de plátano

Tsa’anytyu’u’am=Santa María Nativitas Coatlán

Tsaa=piedra

Tsaakëjxm=sobre la piedra, encima de la piedra

Tsaapixny=cobija

Tsajp=cielo

Tsapts=rojo

Tsë’ë=hermana mayor

Tsëkuu=tía

Tsojkmaank=sobrino

Tsojknëëx=sobrina

Tsuxk=verde

Tsyë’ë=su hermana mayor

Tsyojknëëx=su sobrina

Tu’ts=jarro, olla,

Tu’tskëjxy=encima del jarro, encima de la olla

Tu’uk=uno

Tu’uknë’ëm=Espíritu Santo Tamazulapam

Tukja’a=escribe con la ayuda de

Tukma’a=duerme con la ayuda de

Tukmin=vente con la ayuda de

Tuknëjkx=ve o vete con la ayuda de

Tuknimin=ven o vente por él o ella con la ayuda de

Tukniwits=tápalo con algo con tiras

Tukniyä’äp=tápalo con algo suave

Tuktëkë=ponte algo vacío como el pantalón o la camisa

Tuktun=trabajo con la ayuda de

Tun=trabaja

Tuuntakn=lugar de trabajo, puede ser una mesa, un taller, el campo

Tyaak=su mamá, su madre

Tyaapë=este

Tyaas=aquí-yo, aquí estoy

Tyam=ahora

Tyëjk=su casa

Tyëjkën=su casa (dentro de algún contexto)

Tyëjkëty=sus casas

Tyoskujuyëp=gracias, que Dios te lo pague

Tyukjajtëp=ellos pueden, ellos saben

Tyukjajtypy=él o ella sabe o puede

Tyuunk’ajtyp=se dedica

Tyuunpy=lo hace

Tyuxk=su-verde

U

U’unk=hijos

U’unyë=siéntate

Ujts=yerba, planta, maleza, monte

Ujtstë’ëts=maleza seca, yerba seca, planta seca

Uk=perro

Ukkëpajkm=Santiago Ixcuitepec

Uty=hermano o hermana menor

Uukytyu’ts=jarro de café, jarro de bebida

W

Wäänë=poco, mínimo

Waay=pelo, cabello

Wajkwinm=Oaxaca

Wejkxy=comal

Wi’ix=Cómo

Wiin=ojo

Wiinwaay=pestaña, ceja

Wijy’ajtën=inteligencia

Winpok=frente

Wit=ropa, tela

Witkëjxy=sobre la ropa, sobre la tela

Wyä’äxy=dedos

X

Xa’k=costal, saco

Xa’kën=como el costal, donde está el costal

Xäämkëjxm=Santa María Tlahuitoltepec

Xeny=poste

Xiipë=ese, esa

Xim=ahí

Ximpë=de ahí

Xuumy=bolsa, mochila,

Xuxn=instrumento de aire

Xuxpë=músico

Xy’ixpëktë=lo que ustedes estudian

Xy’ixpëky=lo que estudias

Xyëëw=su nombre

Xymëët’attë=ustedes tienen

Xymëëtëty=tú tienes

Y

Y’ë’tsnë=ya se hirvió

Y’ënä’änyën=como dice, donde dice, cuando dijo

Y’ijxypy=él mira, él observa, él se da cuenta

Y’ixpëjkpy=él o ella lo estudia, lo aprende

Y’ixpëjktakn=su escuela

Y’ixpëjktaknëty=sus escuelas

Y’ixpëjktëp=ellos o ellas lo estudian

Y’oyën=se compuso, se hace, se realiza

Yä’än=su lengua

Ya’ate=este

Yaa=aquí

Yaj’ëna’an=suénalo, haz ruido con eso

Yaj’ëtuk=ciérralo

Yaj’ixpëjkp=enseña

Yaj’ixpëjkpë=enseñante, el que enseña, el maestro, el profesor, el educador

Yaj’ixpëk=enséñalo, instrúyelo, condúcelo, edúcalo

Yaj’uts=llénalo

Yajjënak=bájalo

Yajkë’ëpuj=lávale las manos

Yajmin=tráelo, tráela

Yajpi’its=apágalo, apágala

Yajta’tspëk=ajústalo, apriétalo, endurécelo

Yajtijy=se le dice, se le llama, se le nombra

Yajwa’ats=límpialo

Yë’e=él, ella

Yë’ëjë=él, ella, en forma de pregunta.

Yë’ëty=ellos, ellas

Yë’ëtyë=ellos, ellas en forma de pregunta

Yë=el, ella

Yëk=negro

Yo’kn=cuello

Yu’ujëty=cuando rose, donde rose

Yujk’oox=levantar alto, algo por manojos

Yujkjëpip=tirar hacia arriba algo alargado

Yujkka’ats=tirar hacia arriba algo redondo que cabe en la mano

Yujkkë’ë=levantar algo extendido con las dos manos

Yujkkon=levanto algo en la mano

Yujktäm=tirar hacia arriba algo líquido

Yujktso’ow=levantar un conjunto de cosas como la leña

Yujkwëj=tirar hacia arriba algo granulado o polvo

Yujkwits=levantar hacia arriba algo con asa

Yujkwoon=jalar hacia arriba algo como el mecate o con tiras

Yuutakn=lugar donde rosar

Yyaj’ixpëkëty=donde, cuando, él o ella enseñe

Yyaj’ixpëktëty=donde, cuando ellos o ellas enseñen

Yyajtijtë=se les dice, se les llama, se les nombra

Yyajtijy=se le dice, se le llama, se le nombra

Números Complemento

2122
I’pxtu’ukI’pxmäjtsk
2324
I’pxtëkëëkI’px majktaxk
2526
I’pxmëkoxkI’pxtëtujk
2728
I’pxwëxtujkI’pxtuktujk
2930
I’pxtaxtujkI’pxmajk
3132
I’px majk tu’ukI’px majk mäjtsk
3334
I’px majk tëkëëkI’px majk majkts
3536
I’px majk mokxI’px majk mokx tu’uk
3738
I’px majk mokx mäjtsI’px majk mokx tëkëëk
3940
I’px majk mokx majktaxwëxtyikxy
4142
Wëxtyikxy tyu’ukWëxtyikxy myäjtsk
4344
Wëxtyikxy tyëkëëkWëxtyikxy myajktaxk
4546
Wëxtyikxy myëkoxkWëxtyikxy tyëtujk
4748
Wëxtyikxy wyëxtujkWëxtyikxy tyuktujk
4950
Wëxtyikxy tyaxtujkWëxtyikxy myajk
5152
Wëxtyikxy myajk tu’ukWëxtyikxy myäjt mäjtsk
5354
Wëxtyikxy myajk tëkëëkWëxtyikxy myajk majkts
5556
Wëxtyikxy myajk mokxWëxtyikxy myajk mokx tu’uk
5758
Wëxtyikxy myajk mokx mäjtskWëxtyikxy myajk mokx tëkëëk
5960
Wëxtyikxy myajk mokx majktaxkTëkë’px
80100
Majkta’pxMëko’px
101102
Tu’uk mëko’px ja tu’ukTu’uk mëko’px ja mäjtsk
103104
Tu’uk mëko’px ja tëkëëkTu’uk mëko’px ja majktaxk
105106
Tu’uk mëko’px ja mëkoxkTu’uk mëko’px ja tëtujk
107108
Tu’uk mëko’px ja wëxtujkTu’uk mëko’px ja tuktujk
108109
Tu’uk mëko’px ja tuktujkTu’ukxmëko’px ja taxtujk
110111
Tu’uk mëko’px ja majkTu’uk mëko’px ja majk tu’uk
112113
Tu’uk mëko’px ja majk mäjtskTu’uk mëko’px ja majk tëkëëk
114115
Tu’uk mëko’px ja majk majktsTu’uk mëko’px ja majk mokx
116117
Tu’uk mëko’px ja majk mokx tu’ukTu’uk mëko’px ja majk mokx mäjtsk
118119
Tu’uk mëko’px ja majk mokx tëkëëkTu’uk mëko’px ja majk mokx majktaxk
120121
Tu’uk mëko’px ja i’pxTu’uk mëko’px ja i’px tu’u
200201
Mäjtsk mëko’px Mäjtsk mëko’px ja tu’uk
300301
Tëkëëk mëko’pxTëkëëk mëko’px ja tu’uk